انسان شناسی حکیم ترمذی

حکیم ترمذی، عارف نامدار ماوراء النهر، از عارفانی است که دربارۀ انسان شناسی سخنان درخور توجهی دارد و مسئلۀ اصلی در این مقاله، چیستی انسان، ابعاد و ساحات وجودیِ او، و اهداف و مسیرش در زندگی از منظر اوست. روش پژوهش در این مقاله، نظام دهی داده بنیاد آموزه ها با رویکردی تحلیلی، در مسیر بازخوانی اندیشۀ این حکیم است. بخش مهمی از منظومۀ فکری حکیم ترمذی دربارۀ انسان، به مطالعۀ خلقت و ابعاد سرشتی او بازمی گردد. انسان، به مثابۀ خلیفۀ خدا بر روی زمین، دارای ساختاری الهی، مظهر اسماء خداوند و مخلوقی ویژه است و یکی از مهم ترینِ این ویژگی هایش در سرشت، همراهی عقل و معرفت با وجود اوست. این باور کمال نگرانه به آفرینش انسان، مبنای چنین تفکری برای ترمذی است که حتی زمینی ترین ساحت وجود انسان، در خلقت حقی دارد که باید ادا شود. حکیم با تکیه بر مفهوم پرستش، به مثابۀ هدف خلقت انسان که آموزه ای قرآنی است، اوج بندگی و پرستش را که آن را «عُبودت» می خواند، آزادی از همۀ قیود می داند و از همین روست که در دیدگاه وی، گام نهادن در مسیر عبودت، با انتقال به دنیای آخرت، باقی است و عبودت سیری به سوی کمال است که آن را پایانی نیست. ترمذی انسان را در سه ساحتِ قلب و صدر و نفس مطالعه می کند که قلب الهی ترین ساحت و معدنِ معرفت، عقل جسمانی ترین ساحت و معدن هوا، و صدر ساحتی میانی به عنوان پلی میان آن دو، و به همین دلیل، عرصۀ چالش های درونی انسان است.